Հայոց եկեղեցին քրիստոնեական աշխարհում ամենահնագույններից է: Այն նման է և միաժամանակ տարբեր կաթոլիկ և ուղղափառ եկեղեցիներից: Այն միավորում է միայն մեկ ազգ, և նրա ունեցած ամենանվիրական բանը հավատքն է: Եկեղեցու քահանայապետները նպատակ ունեին, առանց աղավաղումների, գալիք սերունդներին փոխանցել առաջին քրիստոնյաների և առաքյալների պատգամները, ովքեր ժամանակին նաև քարոզում էին այստեղ ՝ Հայաստանում, Արարատի ստորոտին արևից կիզված լեռների մեջ: Այս եկեղեցու կենդանի պատմությունը նրա հին վանքերն են:
Հայաստանը զարմանալի պետություն է: Անմատչելի լեռներով երկիրը վատ է հարմարեցված կյանքի համար: Նա միշտ եղել է քաղաքական շահերի տիրույթում: Այն կիսել են Հռոմը և Պարսկաստանը, այն գրավվել է Բյուզանդիայի կողմից, ամբողջովին ավերվել սելջուկ – թուրքերի կողմից XI դարում և մոնղոլների կողմից XIII դարում: Այս բազմաթիվ պատերազմներում հայերը ստիպված էին պաշտպանել ոչ միայն իրենց իրավունքը իրենց նախնիների հողի վրա ապրելու համար, այլև իրենց հավատքի իրավունքը:
Ըստ ավանդության, Հայաստանի առաջին լուսավորիչները հենց առաքյալներն էին՝ Թադևոսը և Բարդուղիմեոսը:
Այդ իսկ պատճառով էլ հայոց եկեղեցին կոչվում է առաքելական: Հայաստանը աշխարհում առաջինն էր, որը պաշտոնապես ընդունեց քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն։ Դա տեղի ունեցավ 301 թվականին: Հայաստանում կան վանքեր, որոնց պատմությունը սկսվում է հենց այդ ժամանակներից:
Գեղարդի վանք
Բարձր լեռներում գտնվող փոքրիկ աղբյուրի շնորհիվ ծնվեց հայկական հնագույն վանքերից մեկը` Գեղարդը: Առաջին վանականները այստեղ են հայտնվել 4-րդ դարում:
Միջնադարում Գեղարդը եղել է հոգևոր կենտրոն և ձեռագրերի հայտնի դպրոց: Նրանք, ովքեր որոշել էին իրենց կյանքը նվիրել հավատքին, գալիս էին այստեղ: Հայկական եկեղեցիներում գրեթե միշտ կիսախավար է տիրում: Ընդարձակ դահլիճները հեղեղված են վերևից կամ նեղ, փոքրիկ պատուհաններից ներս թափանցող լույսով, կարծես դա հենց երկնային լույսն է: Մոմերից բացի այլ լուսավորություն չկա: Դրանք օգտագործվել են առաջին քրիստոնյաների կողմից խորը նկուղներում և կատակոմբներում ծիսակատարությունների ժամանակ, որտեղ նրանք թաքնվում էին հեթանոսներից:
Գեղարդի վանքը փորված է հենց ժայռերի մեջ: Անհնար է պատկերացնել, թե ինչպես կարող էին մարդիկ անել դա հազար տարի առաջ: Չէ որ նրանք կարող էին ապավինել միայն իրենց ձեռքերին, մուրճին, դուրին և հավատքին, որը փոխանցել էին իրենց հայրերն ու պապերը: Հայտնի է, որ վարպետները այստեղ աշխատել են 40 տարի: Նրանք սխալվելու իրավունք չունեին։ Վնասված քարը փոխարինել հնարավոր չէր:
Կամարների տակ ինչ-որ տեղ փորագրված է ճարտարապետի անունը ` Գալձակ: Իրենից հետո նա թողել է միայն մեկ խնդրանք` հիշել նրան աղոթքներում:
Հայկական եկեղեցիները զարմացնում են իրենց կոշտ պարզությամբ և խստությամբ: Թանկարժեք զարդարանքը, սրբապատկերները նույնպես հազվադեպ են: Միայն եկեղեցու բեմում կարելի է տեսնել Աստվածամոր պատկերը: Գեղարդի մատույցները պաշտպանում են լեռնային կիրճի բարձր ուղղաձիգ պատերը: Պատերազմների ընթացքում վանքը վերածվում էր անառիկ ամրոցի, այն կարող էր դիմակայել ցանկացած պաշարման: Ջուրն ապահովում էր սուրբ աղբյուրը, սնունդը թաքուն բերում էին շրջակա գյուղերի բնակիչները: Հավատքը շատ հաճախ միակ բանն էր, որն օգնում էր հայերին գոյատևել:
Դարերի ընթացքում Գեղարդը հատուկ առաքելություն է ունեցել: Նա քրիստոնեական աշխարհի սրբազան մասունքներից մեկի պահապանն էր: Վանքի անունը հին հայերենից թարգմանվում է որպես «նիզակ»: Այստեղ պահվում էր հենց այն նիզակը, որով հռոմեացի լեգեոները խոցել է խաչված Հիսուսի մարմինը: Նիզակը գտնվում է Հայաստանում՝ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնում:
Էջմիածնի Մայր Տաճար
Էջմիածինը վանական մեծ համալիր է: Նույնիսկ Վատիկանը չափերով զիջում է նրան: Առավոտյան աղոթքի ժամանակ մեծ մասը Էջմիածնի հոգևոր ճեմարանի ուսանողներ են: Ժամանակին դա միակ հաստատությունն էր ամբողջ աշխարհում, որը պատրաստում էր հայ եկեղեցու հոգևոր սպասավորներին:
Ժամերգությունների համար օգտագործվում է հին հայերենը՝ գրաբարը: Հայ եկեղեցին խստորեն հավատարիմ է ավանդույթներին: Դարեր շարունակ այս սկզբունքը հիմք է հանդիսացել հայոց հին հավատքի պահպանման գործում: Վանականները կրում են մուգ հագուստ ՝ որպես աշխարհիկ ամեն բանից հրաժարվելու խորհրդանիշ: Աղոթքից հետո գալիս է նախաճաշի ժամանակը: Ընդհանուր ճաշասենյակում մի տեղ առանձնանում է մյուսներից: Այն նախատեսված է կաթողիկոսի համար: Նա մեծ տոներին իջնում է միաբանների մոտ: Կաթողիկոսի նախաճաշը ոչնչով չի տարբերվում մյուսներին մատուցվող նախաճաշից:
Էջմիածնի Մայր Տաճարի հիմքի առաջին քարերը դրվել են այն օրերին, երբ Հայաստանը նոր էր ընդունել քրիստոնեությունը: Այս տաճարը քրիստոնեական ամենահին եկեղեցիներից մեկն է ոչ միայն Հայաստանում, այլ ամբողջ աշխարհում: Հայաստանում քրիստոնեությունը ազգային պետական կրոն են հռչակել Գրիգոր Լուսավորչը և Տրդատ Գ թագավորը: Նա Գրիգորին սարսափելի կտտանքների է ենթարկել։ Սակայն, այդ ամենով հանդերձ, Տրդատի անբուժելի հիվանդությունը կարողացավ բժշկել միայն Գրիգորը: Գրիգոր Լուսավորիչը դարձավ Հայաստանի առաջին կաթողիկոսը: Քրիստոնեությունը որդեգրած հեթանոս արքա Տրդատ Գ-ն սկսեց եկեղեցիներ կառուցել, այդ թվում ` Էջմիածնի Մայր Տաճարը:
Էջմիածնի Մայր Տաճարը քրիստոնեական մասունքների գանձարան է: Դրանք այստեղ են բերվել տարբեր ժամանակներում և տարբեր հանգամանքներում: Խաչի մասնիկները, որի վրա խաչվել է Հիսուսը, Նոյյան Տապանից մի կտոր, սրբերի մասունքները: Այս մասունքների թվում է նիզակը, որով խոցվել է խաչված Հիսուսի մարմինը:
Ըստ ավանդության՝ Սուրբ Թադևոսն է նիզակը բերել Հայաստան ՝ որպես ապացույց, որ նա առաքյալ է և ունի հատուկ առաքելություն:
Նորավանք
Նորավանքի փոքր վանքը պատմական արձանագրություններում այնքան լայնորեն չի հիշատակվում, որքան Հայաստանի մյուս եկեղեցիները: Նրա մասին գրված չեն հետազոտական գրականության հատորներ: Այնուամենայնիվ, մարդկանց, արվեստագետների, զբոսաշրջիկների հոսքը այստեղ չի կանգնում: Եվ յուրաքանչյուր այցելուի հիշողության մեջ վանքն իր անջնջելի հետքն է թողնում: Լռությունը, խաղաղությունն ու հանգստությունը գրավում են բոլորին, ընդ որում՝ ոչ միայն քրիստոնյաներին: Նորավանքում են գտնվում Հայաստանի ամենագեղեցիկ խաչքարերը, որոնց հեղինակը միջնադարի հայ նշանավոր ճարտարապետ Մոմիկն է:
Խաչը խաչքարերի վրա քրիստոնեական խորհրդանիշ է և հանդիպում է միայն հայերի շրջանում: Խաչքարերը խորհրդանշում են Քրիստոսի հարությունը: Դրանք պատրաստվում են հրաբխային տուֆից բացառապես ձեռքով: Իսկական Վարպետը իր կյանքի ընթացում կարող է ստեղծել ավելի քան 500-600 խաչքար, և դրանցից ոչ մեկը չի կրկնվի:
