Տիվա. Քոչվորների երկիր

Աշխարհում մնացել են ոչ այնքան շատ տեղեր, որտեղ մարդիկ նույն կենսակերպն են վարում ՝ հազարամյակների ընթացքում գրեթե չփոխելով կենցաղը: Ինչպե՞ս է նրանց հաջողվում պահպանել ավանդույթներն այս փոփոխական աշխարհում, ինչու՞ են նրանք քոչում և ինչպե՞ս է դա տեղի ունենում:

Աշնան վերջում, կամ ձմռան հենց սկզբին, երբ լեռներում արդեն առաջին ձյունն է ընկնում, իսկ տափաստանում առավոտները խոտի վրա եղյամ է նստում, Տիվայի հովիտներում մեծ շարժ է սկսվում: Հովիվները թողնում են իրենց աշնանային արոտավայրերը և սկսում են քոչել դեպի ձմեռային կեցավայր:

Բնության բազմազանությամբ Տիվան թերևս չունի իրեն հավասարը: Այստեղ ՝ ոչ մեծ տարածքի վրա, կարելի է տեսնել գրեթե բոլոր տեսակի երկրային լանդշաֆտները: Անապատներ և տափաստաններ, տայգայական անտառներ և տունդրաներ. անցնելով ընդամենը հարյուր կիլոմետր ՝ կարելի է այցելել այս բոլոր գոտիերը:

Նման յուրօրինակ բնական պայմանները կապված են Տիվայի գտնվելու վայրի և ռելիեֆի հետ: Հանրապետությունը գտնվում է Ասիայի հենց կենտրոնում: Բոլոր կողմերից այն պաշտպանված է լեռներով, բաց է միայն հարավից ՝ Մոնղոլիայի տափաստաններով ու անապատներով: Լայնության ուղղությամբ ձգված երկու լեռնային համակարգեր, անցնում են Տիվայի միջով ՝ հյուսիսում Արևմտյան Սայանը, հարավում ՝ Տանու-օլան: Նրանց մեջտեղում է գտնվում Տուվինյան հովտափոսը ՝ Տիվայի քոչվորների մեծ մասի հայրենիքը:

Հովտափոսի կարևորագույն գետերից մեկը Հեմչիկն է ՝ Ենիսեյի վտակը: Տեղ-տեղ այն հոսում է լեռների արանքով: Այստեղ նրա ափերն են, դրանք զառիթափ ժայռեր են, իսկ նրա հունի երկայնքով հանդիպում են բազմաթիվ ծանծաղուտներ և սահանքներ: Որոշ տեղերում ափերը կարծես իրարից հեռանում են, և գետը հոսում է լայն հովիտով: Քոչվորների կյանքը նման է Խեմչիկի հոսանքին:

Աշնանը նրանց յուրտերը դրված են գետի ՝ խոտերով հարուստ հովտում: Բայց մոտ է ժամը, երբ հովիվները կուղևորվեն լեռների կիրճեր, որտեղ նրանք անցկացնելու են ձմեռը:

Յուրաքանչյուր հովիվ երկար տարիների ընթացքում օգտագործում է նույն արոտավայրերը, և ինքն է պատասխանատու դրանց համար: Ի վերջո, խոտով հարուստ հողերը անասնապահության կենսական աղբյուր են: Դարերից ի վեր գոյություն են ունեցել արոտավայրերի պահպանման և պաշտպանության մասին օրենքներ: Տափաստանը իր նկատմամբ հոգատար վերաբերմունք է պահանջում, այդ իսկ պատճառով Տիվայի յուրաքանչյուր հողամաս վաղուց բաշխվել է անասնապահների միջև: Նախիրները սովորաբար արածում են կեցավայրից ոչ հեռու:

Տիվայի հովտափոսում սովորույթներն ավելի շատ են փոխվել, քան Տիվայի մյուս շրջաններում: Մինչև հիմա գրեթե ամեն բնակավայրում կարելի է յուրտ տեսնել: Բայց սովորաբար դրանցում իրերն են պահվում, իսկ մարդիկ նախընտրում են ապրել գերաններից շինված տնակներում, սակայն այստեղ ևս հին հովիվները հավատարիմ են մնում ավանդույթներին: Յուրտը սովորաբար ծածկվում է սպիտակ գույնի կտորով, այն տուվացիների համար հատուկ մեծարանք է. դա խաղաղության, հանգստության և բարեկեցության գույնն է: Յուրտի ամենասուրբ տեղը օջախն է, իսկ տուվացիների համար կարևորագույն մթերքը կաթն է:

Տիվայի ամենահարավային հովտափոսը Ուբսոնուրսկայան է: Տեղական գետերի մեծ մասը սկիզբ է առնում լեռներից և թափվում է հսկայական Ուբսու-Նուր աղի լիճ: Սա հովտափոսի իրական ներքին ծովն է:

Լիճը բազմաթիվ գետերի ջրեր է հավաքում իր մեջ, բայց սկիզբ չի տալիս և ոչ մեկին: Բացի Ուբսու-Նուր-ից, հովտափոսում կան բազմաթիվ այլ, փոքր չափի լճեր: Հովտափոսի գրեթե բոլոր լճերը աղի են: Նրանց ափերին հաճախ կարելի է տեսնել փշոտ աղուտներ, կարծես քարացած բուսականությամբ։ Աղուտները գրավում են նախիրներին: Կենդանիներին աղ է պետք:

Սակայն Ուբսունուրի հովտափոսի հիմնական մասը զբաղեցնում է տափաստանը: Այն մեծ տափաստանը, որը գիտեր  և՛ Չինգիզ խանի հորդաները, և՛ Մետաքսի ճանապարհի քարավանները և՛ նույնիսկ դրանով քայլող հին ժողովուրդներին: Այդ ժողովուրդներից քչերն են մնացել: Համենայն դեպս, չկա ոչ մի շինություն, չէ՞ որ քոչվորների յուրտերը հեռու են ամենահավերժական կացարանը լինելուց: Բայց այդ ժողովուրդների մասին հիշողությունը պահվում է բնական շինություններում: Ամենուրեք տափաստանով բարձրանում են ամենաարտասովոր ձևերի լեռներ: Դրանց մոտակայքում միշտ կարելի է գտնել հնագույն գերեզմանոցներ:

Տիվան շատ առումներով դեռ հնագետների կողմից չհետազոտված երկրամաս է: Հյուսիսում կա Թագավորների հովիտ: Սա ավելի քան 2000 տարի առաջ ապրած սկյութական տիրակալների գերեզմանոցն է: Միայն որոշ գերեզմաններ են պեղվել: Հին վարպետների ոսկյա գործերը, որոնք գտնվել են դրանցում,  զարդարում են աշխարհի լավագույն թանգարանները: Տիվան խնամքով պահում է իր գաղտնիքները…