Արցախը բնակալվել է լեռնալանջերին: Բանաստեղծների և արվեստագետների կողմից փառաբանված Արցախն գրավում է բազմաթիվ զբոսաշրջիկների իր հարուստ բնությամբ, հանքային աղբյուրներով, լեռների մաքուր առողջարար օդով, պատմական անցյալով և ճարտարապետական հուշարձաններով: Արցախի ամենագեղեցիկ անկյուններից մեկը Շուշի հնագույն բերդաքաղաքն է: Այն գտնվում է ծովի մակարդակից 1800 մետր բարձրության վրա: Շրջակա լեռները բերդաքաղաքը պաշտպանում են սառը քամիներից: Ամռանը և ձմռանը այստեղ արևոտ օրերը շատ են: Քաղաքն իր բուժիչ հատկություններով չի զիջում իտալական և շվեյցարական հայտնի հանգստավայրերին:
Հազարամյակներ շարունակ Շուշի քաղաքը Արցախի վարչա – մշակութային, կրոնական և կրթական կենտրոնն էր: Օդը այստեղ անսովոր մաքուր է, թափանցիկ և լի բուժիչ հատկություններով:
Արցախի մայրաքաղաք Ստեփանակերտից տասնմեկ կիլոմետր հեռավորության վրա գտնվող Գորիս-Ստեփանակերտ մայրուղու վրա, զառիթափ ժայռի գագաթին է գտնվում այս գեղեցիկ բերդաքաղաքը: Ստորին հատվածում, հյուսիսում և հարավում կան դաշտեր և այգիներ, իսկ հյուսիս-արևելյան մասում բացվում է Արցախի մայրաքաղաք Ստեփանակերտի համայնապատկերը: Շուշիի ծայրամասերը ներկված են մարգագետինների անսովոր հարուստ գույներով: Կարկառ լեռնային գետը հոսում է կիրճի երկայնքով, որը հարավ-արևելքից եզերում է քաղաքը: Շուշիի աղբյուրները հրաշքներ են գործում: Աղբյուրների ջուրը բուժում է շատ հիվանդություններ, այդ թվում ՝ աղեստամոքսային և ռևմատիկ հիվանդությունները: Շուշին երկարակյացների քաղաք է: Հարցին, թե որն է երկարակեցության գաղտնիքը, նրանք պատասխանում են. «Տեսեք մեր բնությունը, շնչեք այստեղի օդը, խմեք աղբյուրների ջուրը»:
Շուշիի տարածքում հայտնաբերված մ.թ.ա. XIV-XIII դարերի կերամիկական և քարե կենցաղային իրերը վկայում են այն մասին, որ անցյալում այստեղ բնակելի ամրոց է եղել: Շուշի քաղաքն իր բնական անմատչելի դիրքի շնորհիվ ծառայել է որպես պաշտպանական կառույց Մեծ Հայքի Արցախ նահանգի Վարանդա գավառի բնակիչների համար: Ավելի ուշ, երբ կանգնեցվեցին պաշտպանական պատերը, քաղաքը դարձավ Վարանդա մելիքության ամենակարևոր ամրոցներից մեկը: Պարիսպի մի մասը պահպանվել է մինչ օրս:
Ուշ միջնադարի աղբյուրներում այս բերդը հիշատակվում է տարբեր անուններով ՝ Քարի գլուխ, Քարագլխի բերդ, Քար, Շաշի բերդ: 19-րդ դարում Շուշին հանդիսանում էր խոշորագույն կրթական, մշակութային և արհեստագործական կենտրոն: Գործում էին դպրոցներ, թատրոն, տպարան: Լույս է տեսել գրեթե 20 պարբերական: Շուշին անվանում են նաև երաժշտության և պոեզիայի բնօրրան:
Խորհրդային կարգերի և Ստալինի ժամանակ ապօրինի որոշման արդյունքում Արցախը բռնի կերպով միացվեց Ադրբեջանին: Բայց բնակիչները չհաշտվեցին, և 1988 թ.-ին պահանջեցին խորհրդային կառավարությունից, որպեսզի այն վերամիավորվի Հայաստանին:
Բաքուն արձագանքեց հայերի զանգվածային բռնություններով ու ջարդերով: Սկսվեց Ղարաբաղյան ազատագրական պատերազմը: Շուշիի ազատագրումը Արցախի համար դարձել էր կյանքի հարց: 1992 թ.-ի մայիսի 8-9-ը իրականացվեց ամենավառ ռազմական օպերացիաներից մեկը `Շուշիի ազատագրումը, որի պլանը մշակվել և իրականացվել էր ռազմական մասնագետների կողմից լեգենդար գեներալ Արկադի Տեր-Թադևոսյանի (« Կոմանդոս ») անմիջական ղեկավարությամբ:
Օպերացիան կոչվում էր «Հարսանիք լեռներում»: Շուշիի ազատագրմամբ վերջ դրվեց Ստեփանակերտի և հարակից բնակավայրերի ռմբակոծությանը: Արցախը նվաճեց իր անկախությունը:
Շուշիում են ծնվել այնպիսի հայտնի հայ գրողներ, ինչպիսիք են Մուրացանը, Լեոն, հայտնի պետական գործիչ Արամ Մանուկյանը, Խորհրդային Միության կրկնակի հերոս Նելսոն Ստեփանյանը, դերասաններ Վաղարշ Վաղարշյանը, Գուրգեն Գաբրիելյանը և շատ ուրիշներ: Շուշիի հպարտությունը Ղազանչեցոց եկեղեցին է:
